ارسی در معماری سنتی ایران

ارسی ، پنجره کشویی بالارویی است که به طور عمودی بالا وپایین برده می شود وعموما ً درگاه آن رو به صحن(حیاط)دارد. بدنه ارسی با چوب به شیوه منبت کاری ومشبک (گره چینی ) ونقش های متنوع هندسی وگیاهی ساخته می شود وسپس درون شبکه های چوبی شیشه های رنگی کار گذاشته می شود .

ارسی معمولا مستطیل شکل است وبخش فوقانی آنها را تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه های رنگی زینت داده می شد، تکمیل می کرده اند .این گونه در وپنجره برای تنظیم وملایم کردن نور در خانه های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته وبسیار مناسب بوده است ، اما ساخت آن در سایر مناطق نیز کم وبیش رواج داشته است. ارسی معمولا از 1 تا 6 لنگه ساخته می شده است وبعضی مواقع در آن آیینه کاری نیز به کار می بردند . (یکی از مکان های دارای ارسی همراه با شیشه های رنگی و آیینه کاری حسینیه شیراز در شیراز می باشد.)

در لغت نامه دهخدا ارسی اینگونه معرفی شده که : ارسی قسمتی از در است که عمودی باز می شود. قسمتی از در که گشودن وبستن آن به بالا بردن وفرود آوردن است . آریانپور، ارسی را شیشه ای ذکر کرده که هشتی یا اتاق نشیمن را آفتاب گیر می کند وبرخلاف درهای عادی که به یک سو یا دو سوی یمین باز وفراز شود . دری که درگاه آن رو به صحن باشد ودارای چهار چوبی که این در ، در آن حرکت کرده بالا وپایین رود . ارسی عموما به گونه ای ساخته می شد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می گرفت . هر پنجره ارسی علاوه بر شبکه تشکیل دهنده چار چوب از دو سطح ثابت ومتحرک تشکیل می شد که سطح ثابت کارکرد یک عنصر جدا کننده مانند دیوار را نیز ایفا می کرد واز سطح متحرک برای مشاهده بهتر منظره و تهویه استفاده می شد .

معرفی ارسی از نگاه جهانگردان

از نگاه جهانگردان ارسی نوعی پنجره سنتی است . بسیار ی از جهانگردان ودیگر افراد خارجی که مدتی در ایران ومخصوصأ در دوره قاجار در تهران زندگی کرده اند، به برخی از انواع پنجره ها به ویژه پنجره های ارسی اشاره کرده اند. زیرا ترکیب زیبای آنها در نگاه نخست آنان، بسیار جلب توجه می کرده.

"یاکوب ادوار پولاک" که از سال 1851 تا 1860 میلادی( 1268 تا 1277 ق) درایران زندگی می کرد ومدتی نیز پزشک ویژه ناصر الدین شاه بود ، درباره پنجره ارسی چنین اظهار داشته است : «  دیوار جلو از پنجره ای بزرگ تشکیل شده که به آن ارسی می گویند، در ساختن این ارسی هنر ودقت بسیار به کار رفته است ، قیمت آن اغلب 200 تا  300 تومان برآورد می شود .»  قسمت فوقانی ارسی با مشبکی ظریف که به قلابدوزی خیلی شباهت دارد پر شده وبه اشکال گوناگون هندسی ، ستاره ، کثیر الاضلاع وطرح های سبد بافت از اصیل ترین انواع ممکن در آمده است . هنرمند هم خود را مصروف آن می دارد که همواره نقوش جدیدی اختراع کند تا هیچگاه ارسی یک خانه به خانه دیگر شبیه نباشد . در فاصله این طرح های سبد بافت، شیشه های رنگی وآیینه قرار دارد وبا گرداندن آن نقوش مختلفی به چشم می آید. این ارسی بسیار پر خرج، تاثیر دل انگیزی در بیننده می گذارد.

کارکردارسی

سطح مشبک پنجره های ارسی چندین کارکرد دارد :

1 – تامین نور فضای درونی

هر فضای ساخته شده توسط عناصری مانند دیوار ، سقف وپنجره از فضای باز وطبیعی متمایز وجدا می شود وحد واندازه این تمایز ومحصور بودن ، همیشه به یک مقدار نیست . از این لحاظ می توان انواع فضاهای ساخته شده را به سه گروه تقسیم بندی کرد :

فضاهای بسته،فضاهای نیمه بسته وفضاهای نیمه باز :

فضای نیمه بسته نوعی از فضاهایی هستند که به طور متوسط یک جعبه از آنها توسط ردیفی از درها ، پنجره ها با فضای باز مرتبط هستند وگشوده شدن آنها در مواقع مناسب می تواند ارتباط نسبتا ً گسترده ای بین فضای ساخته شده وفضای باز پدید آورد . در برخی از انواع فضاهای ساخته شده که بازشوهایی بازتر است .این فضا ها که غالبا در کنار فضای باز طراحی وساخته می شود متناسب با موفقیت وکارکردشان از نور کافی برخوردار می شدند .

2 – در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی

فراهم آوردن امکان بهره گیری از منظره یا منظره های مصنوعی وطبیعی واقع در بیرون فضاهای بسته را می توان به عنوان یکی دیگر از کارکرده های مهم پنجره ارسی مورد توجه قرار داد .زندگی در فضای بسته ای که مسئله نور وتهویه آن به نحوی حل شده باشد اما فاقد دید ومنظره مناسب باشد ناخوشایند بوده وزیستن در آن برای مدت طولانی بسیار دشوار ومشکل آفرین خواهد بود،به همین سبب همواره در بنای درون گرا که حیاط ، منظره بنا را شکل می داده است ، آن را به بهترین شکل طراحی واحداث می کردند تا یک چشم انداز مناسب نیز کارکرد داشته باشد . همچنین در بناهای درون گرا غالبا ً مهم ترین بخش از فضای باز در انواع واحد های معماری را که منظره بنا را تشکیل می داده با انواع پنجره های ارسی به گونه ای دلپذیر می آراستند . از این خاصیت نیز در طراحی باغ ها، بسیار استفاده می شده است

3 – کاهش شدت تابش نور آفتاب وگرما

پهنه وسیع دید حیاط از لابه لای تکه بندی های چوبی وشیشه های رنگی، منظره بدیع گیاهان از پس شیشه های رنگی وتجزیه نور خورشید به رنگ های گوناگون بر روی سطوح اتاق منظره منحصر به فرد را به اتاق ارسی می دهد،نفوذ نور خورشید به قلب اتاق در زمستان وشکست نور خورشید به وسیله تکه بندی های چوبی وایجاد سایه در فصل تابستان ، خاصیت ویژه ای به اتاقهای ارسی داده است که بتواند در ضلع های مختلف حیاط قرار بگیرد به همین دلیل انواع واقسام اتاقها از جمله تالار وبادگیر در بسیاری از مواقع با نمای ارسی آراسته شده است .

4 – ایجاد زیبایی در نمای ساختمان

کارکرد دیگر پنجره ارسی ایجاد زیبایی در نمای ساختمان می باشد .پنجره ارسی تنها برای تامین عوامل ذکر شده مورد توجه قرار نداشت ، بلکه مانند بسیاری از عناصر معماری نقشی مهم در تزئین وزیباسازی بنا ایفا می کرد به نحوی که در بسیاری از انواع فضاهای معماری، کاخ ها ، باغ ها وخانه های ثروتمندان به صورت مهم ترین عامل در طراحی وتزئین نمای درونی وبیرونی به کار می رفت به همین سبب ، شکل ، اندازه ، رنگ بندی ، موقعیت ، وسازماندهی آن در نما با دقت مورد توجه قرار داشت .

5 – حفظ حریم ومحرمیت فضای بیرونی

یکی دیگر از کارکردهای مهم این نوع پنجره ها حفظ حریم ومحرمیت فضای درون اتاقها وتالارها نسبت به فضای بیرونی است زیرا شبکه ریز این پنجره ها غالبا ًموجب می شد که کسی به سادگی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند . از این کارکرد در فضای درونی خانه نیز استفاده می شد.

6 – دور کردن حشرات مزاحم

بر اثر تجربه گذشتگان وکسانی که از پنجره ارسی در خانه هایشان استفاده می کردند، ثابت شده که شیشه های رنگی پنجره های ارسی با ایجاد نورهای رنگارنگ باعث درو شدن وخارج شدن حشرات مزاحم از فضای درونی اتاق های دارای پنجره های ارسی می شدند که این مورد می توانست یکی از مهم ترین خاصیت های این نوع پنجره ها در فضای معماری ایرانی باشد .

اثرات ودلایل استفاده از پنجره های ارسی

الف) نور: همانطور که در بخش کارکردهای پنجره ها ارسی ذکر شد، این نوع پنجره ها باعث می شوند نورخورشید به اندازه کافی وارد فضای اتاق شود ، نه خیلی زیاد ونه خیلی کم .نور خوشید به جهان ما حیات بخشده وباعث تندرستی انسان است. کمبود آن (نبود ویتامین D)  باعث نرمی استخوان در کودکان می شود، همچنین طبق تجربیات پزشکی باعث درمان افسردگی (نور درمانی ) در این نوع بیماران می شود . بود ونبود نور بر هر دقیقه از زندگی ما اثر می گذارد . نحوه رشد وتکامل ما، تندرستی ، خوابیدن وغذا خوردن ، روابط، حتی خوی وعادات ما وبالاخره طول عمر ما همه زیر نفوذ مقدار نوری هستند که دریافت می کنیم . البته باید ذکر کنم که زیادی این نور نیز مضراتی مانند سرطان پوست وکم شدن آب بدن وغیره دارد، که در معماری سنتی ایران به همه این سود وزیان ها توجه شده وبا ایجاد واستفاده از این نوع پنجره ها مقدار مناسب نور ورودی به فضای درونی را کنترل می کرد.نور خورشید از رنگین کمان رنگ ها تشکیل شده است و همین پنجره هابه وسیله شیشه های رنگارنگ خود نور خورشید را درفضای درونی اتاق دوباره به رنگ های مختلفی مانند رنگین کمان تبدیل کرده ومنظره زیبا ودل انگیزی را بوجود می آورد .

ب ) روانشناسی رنگ ها

بیشتر رنگ های استفاده شده در شیشه های ارسی رنگ های لاجوردی، قرمر ، سبز وزرد هستند وهر کدام به تنهایی، تاثیر روان شناختی مجزایی دارند.

-  رنگ لاجوردی (آبی تیره )یک نیاز بیولوژیکی برای انسان است ، از نظر روانشناسی به معنای آرمش است واز دیدگاه فیزیولوژیکی معنای خوشنودی را می دهد، یعنی خشنودی از وضعیت وآرامش همراه با لذت بردن از آن، ایجاد تقدس وپاکی،احساس ثبات، یکپارچگی وامنیت ، نمایانگر حقیقت واعتماد ، عشق وایثار وفداکاری، مظهر ابدیت ، بی انتها ونشانه سنت وارزش های پایدار بوده لذا به ابدی کردن گذشته تمایل دارد .

-  رنگ سبز دارای صفات روحی، اراده در انجام کار ، پشت کار ،استقامت، ایجاد نورزایی وجوانی وسرزندگی ورشد ومحتوای عاطفی آن همراه با ایجاد غرور است .

- رنگ قرمز بیانگر نیروی حیاتی،فعالیت عصبی وغددی بوده ،لذا معنای آرزو وتمام اشکال میل واشتیاق را دارد. قرمز یعنی لزوم بدست آوردن نتایج مورد نظر وکسب کامیابی،قرمز نشانگر آرزو برای تمام چیزهایی است که شدت زندگی وکمال تجربه را در پوشش خود دارد،رنگ قرمز انگیزه ای است برای فعالیت شدید ، ورزش ، پیکار ، رقابت . قرمز یعنی تاثیر اراده یا قدرت اراده در حالی که رنگ سبز مظهر انعطاف پذیری اراده می باشد واینها در کنار هم یکدیگر را تعدیل می کنند .

-  رنگ زرد باعث روشنی وشادمانی می شود،صفات آن عبارتند از روشنی، بازتاب ، کیفیت درخشان وشادمانی زودگذر،زرد نمایانگر توسعه طلبی بلامانع ، سهل گرفتن یا تسکین خاطر است، از سوی دیگر رنگ زرد سبک تر وغلظت کمتری در مقایسه با رنگ قرمز دارد لذا به جای اینکه محرک باشد بیشتر جنبه تلفیقی دارد .

ج ) زیبایی

سطح پنجره های ارسی رابا استفاده از انواع نقش های گوناگون گره سازی وبا شیشه های رنگی وساده می آراستند وترکیب بدیعی پدید می آوردند و اینگونه هماهنگی بین این شبکه های هندسی ونورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می شد. تناسب نظم هندسی و رنگ به قول ابن هیثم دو عنصر از سه عنصر ممتازی هستند که بیشترین قابلیت را در ایجاد زیبایی بصری دارند ، سخت به عنصر سوم یعنی نور وابسته اند و نور منبع نهایی زیبایی بصری ولازمه دیدن است . وقتی طرحها و شیشه های رنگی با توجه به تناسب سامان یابد ، ارزش زیبایی افزایش چشمگیری پیدا می کند،زیرا طرحها ورنگ های درخشان وناب وقتی که نظمی یک دست داشته باشند نیکوترند تا آن که فاقد نظم باشند و این زیبایی ونظم با همان گره چینی های هندسی به تکامل می رسند .

د) نقش هندسی در ارسی

ناپسند دانستن تقلید از نقش ها وصورت های انسانی وحیوانی در نقاشی وسایر هنرهای تصویری وتجسمی به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنرهای اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد وجایگاه والایی نیابد، به همین جهت هنرمندان به ترکیب های هندسی وانتزاعی توجه بسیار کردند. یکی از ویژگیهای ترکیبهای انتزاعی وبه خصوص ترکیبهای هندسی، امکان خلق آثار بی شمار و گوناگون است که سبک، شیوه وحوزه فرهنگی آن غالبأ نه تنها به هنرمندی خاص یا ناحیه ای مشخص، محدود ومنحصر نمی شد بلکه به زمان ودوره خاصی نیز تعلق ندارد واز این لحاظ امکان خلق آثار ماندگار در این گستره یافت می شود .

ازهندسه در ساده ترین شکل برای طراحی وساخت انواع پنجره ها استفاده می شد . اما در برخی از انواع پنجره ها به ویژه پنجره های ارسی، کاربرد آن را در بهترین حالت ممکن می توان مشاهده کرد، برای بدست آوردن نقش های هندسی بطور معمول نخست از ساده ترین شکل های هندسی مانند مربع ، دایره ومثلث استفاده می شد . ویژگیهای هندسی هر یک از اشکال ، نقش موثری در کاربرد آن داشت .

مربع : یکی از اشکالی بوده که کاربرد فراوان در هنرهای انتزاعی داشت، وجود چهار ضلع وزاویه مساوی وقابلیت تقسیم هر مربع به شمار زیادی مربع دیگر به سادگی وسهولت ونیز امکان محیط یا محیط کردن دایره در آن ومانند آن سبب شد که از آن هم به عنوان یک شکل خاص و هم در ترکیب در سایر شکل ها و نیز به عنوان شکل زمینه وپایه در طرح استفاده کنند .

دایره : دایره نیز از جمله شکلهایی بود که اهمیت فراوانی در طراحی انواع نقش های هندسی داشت وافزون بر کاربرد آن به تنهایی به عنوان یک شکل نهایی یا در ترکیب با سایر شکل ها از آن به عنوان یک نقش زمینه برای طراحی وترکیب انواع طرح ها استفاده های بی شماری می شد . بسیار ی از ویژگیهای هندسی دایره موجب شد در بیشتر نقش های مبنا وپایه شرکت داشته باشد،سهولت ترسیم آن با کمک یک ریسمان ونیز سادگی آن به شش قسمت از طریق شعاع آن وهمچنین تقسیم آن به بخشهای مساوی کوچک تر با استفاده از نقاط هندسی موجب شد که از آن به عنوان یکی از مهمترین شکلهای هندسی استفاده کنند. امکان استفاده از شعاع دایره برای تقسیم محیط آن به 24 ، 12 ، 6 موجب اهمیت یافتن بعضی از این اعداد در طبقه وتقسیم بندی بعضی از پدیده های طبیعی واجتماعی شد،چنان که تقسیم سال به دوازده ماه یا شمارش برخی از کالاها یا واحد جین یا دو جین وغیره را می توان از نمونه های آن به شمار آورد. غالبأ برای هر گونه نوآوری در طرح های  هندسی، نخست سطح مورد نظر به تعدادی شکل هندسی پایه یا مبنا تقسیم می شد، برای دستیابی به این منظور نیز بیشتر از شکل دایره ومربع استفاده می شد ، سپس با بهره برداری از نقاط مهم هندسی آنها ،شکل های اصلی یا شکل های مطلوب به دست می آمد.

به این ترتیب در ساده ترین حالت، ترکیبی از شکلهای هندسی پدید می آید که در هنرهای گوناگون با توجه به امکانات متنوع در دسترس ، از جمله به کارگیری مصالح مختلف، رنگ های گوناگون و سایر روش ها بر غنا وارزش هنری ترکیبهای پدید آمده افزوده می شد.

در حال حاضر ارسی و گره چینی که یادگاری از زمان قدیم است در اغلب نقاط کشور مشاهده می شود و نمایی منحصر به فرد و متفاوت برای خانه های قدیمی ساخته است. تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح های اسلیمی نشأت گرفته و با تکه های کوچک چوب به شکل ستاره های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می آید که در ارسی ها شیشه های رنگی به رنگ های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است. در شمال ایران نیز ساخت ارسی مانند دیگر نقاط کشور مرسوم بوده ، با این تفاوت که به دلیل رطوب هوای شمال از چوب درخت آزاد یا ازدار که دوام بیشتری دارد استفاده می شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب چنار برای کار گره چینی استفاده می کردند.

                                              گردآورنده و ویرایش: افسانه دستگیرنده